“Als je kinderen in hokken stopt, dan krijg je rattengedrag. Dus je moet de hokken afbreken.“
– Sjef Drummen
WAAR en WAARMEE je leert, is een sleutelfactor in HOE je leert.
Of het nu gaat om gitaar spelen, een taal leren, natuurkundige vraagstukken onderzoeken of leren rekenen; leren gebeurt over het algemeen met materialen in een bepaalde omgeving.
Helaas is de leeromgeving altijd al een ondergeschoven kindje geweest in het onderwijs.
Gebrek aan bewustzijn over het belang van een rijke leeromgeving heeft bijgedragen aan de jarenlange verwaarlozing van de leeromgeving in het onderwijs.
Bij het ontwerpen van ziekenhuizen en gevangenissen is de fysieke omgeving een belangrijk aandachtspunt. Maar in het onderwijs wordt de omgeving over het hoofd gezien.
Je hoeft maar vijf minuten in een gemiddeld schoolgebouw rond te lopen om de verwaarlozing van de leeromgeving te ondervinden. Grijze en hoekige klaslokalen, volgebouwd met tafels en stoelen, waar weinig ruimte is voor spel; de speelhoek bij de tandarts biedt nog meer inspiratie dan de gemiddelde leeromgeving van scholen.
Hoe ontwerpen we een rijke leeromgeving die uitnodigend en inspirerend is?
In dit artikel krijg je 5 tips voor het verbeteren van de leeromgeving in het onderwijs. Ik geef je voorbeelden van inspirerende leeromgevingen en ontwerpprincipes om de leeromgeving in het onderwijs succesvol te transformeren.
Tip 1: Hoe een schoolgebouw ONTSTAAT (en waarom dit een probleem is)
Laat me je vertellen hoe een schoolgebouw gewoonlijk ontstaat. Dan begrijp je waarom de meeste schoolgebouwen niet aan de eisen voldoen van een inspirerende leeromgeving.
Even terugspoelen naar het begin…
Een gemeente selecteert een architect en zegt:
“We hebben een school nodig voor 500 leerlingen, dus kun je voor ons een ontwerp van een gebouw maken met 25 klassen, een gymzaal en een lerarenkamer.”
De architect keert terug naar zijn tekentafel en maakt een ontwerp om aan deze basisvereisten te voldoen. Ja, er is over en weer wat contact met het schoolbestuur over de plannen, maar dan, voilà, ziedaar, het schoolgebouw is klaar.
Behalve grauw en weinig inspirerend, wat is er mis met een schoolgebouw met een hok voor iedere groep?
Het begint al met het probleem dat de mensen die de ruimte moeten gebruiken – de leraren en de studenten – helemaal niet worden geraadpleegd. Ze zijn niet betrokken bij dit ontwerpproces. En dat brengt me bij een catastrofaal probleem van de leeromgeving:
De leeromgeving is niet afgestemd op de natuurlijke leerbehoeften van leerlingen en docenten die het gebouw gebruiken.
Alle aspecten die onderwijs vormen kunnen harmonieus samengaan: de visie, het curriculum en de manieren waarop leerlingen leren. Maar de leeromgeving, het fysieke gebouw, kan volledig in disharmonie zijn met de rest van de onderwijsvisie.
Niet alleen hebben we het potentieel voor een slechte pasvorm. Om het probleem te verergeren, is het schoolgebouw ontworpen om 100 jaar mee te gaan. Het is in cement gegoten en gaat niet zomaar veranderen. Dat maakt het uitdagender om succesvolle onderwijsvernieuwing door te voeren in de fysieke omgeving.
We hebben nieuwe, creatieve manieren nodig om scholen te ontwerpen. In feite hebben we een compleet nieuw beeld nodig van hoe een leeromgeving in het onderwijs eruit ziet. Laten we ons ouderwetse beeld van een school met klaslokalen loslaten en een heel nieuwe leeromgeving creëren!
Dit is alvast een overzicht van eigenschappen van een rijke leeromgeving (om te garanderen dat je leerlingen rijke leerervaringen kunt bieden):
Tip 2: Waarom we een leeromgeving willen ontwerpen als een HUIS
“Ik onderwijs mijn leerlingen nooit, ik bied ze alleen de condities waarin zij kunnen leren.”
– Albert Einstein
Wanneer je een nieuw huis ontwerpt, doe je dat op basis van alle behoeften die de bewoners hebben. Je voegt een slaapkamer toe omdat mensen willen slapen. En je voegt een keuken toe omdat mensen willen koken.
Gek genoeg worden schoolgebouwen niet ontworpen op basis van de behoeften van de mensen die er gebruik van maken.
Schoolgebouwen zijn nog altijd zeer klaslokaal-gericht, zonder dat we erbij stilstaan waarom we die klaslokalen eigenlijk nodig hebben.
We hebben een landelijke (het liefst internationale) beweging nodig om de klaslokalen in bunkerstijl af te breken. Want het gaat er niet om dat je zoveel mogelijk in dat klaslokaal bent. Het gaat erom dat je zoveel mogelijk in een leeromgeving bent die past bij de leerbehoeften die je hebt op een bepaald moment.
We willen schoolgebouwen ontwerpen op basis van de leerbehoeften van leerlingen en de natuurlijke manier waarop ze leren.
Laat me je een voorbeeld geven van wat er gebeurt wanneer je een dynamische leeromgeving ontwerpt op basis van leerbehoeften van leerlingen.
Voorbeeld: Agora in Roermond
Bij het ontwerpen van een leeromgeving wordt steeds meer buiten de lijntjes getekend. Neem Agora in Roermond. Directeur Sjef Drummen zei eens in een interview:
“Als je kinderen in hokken stopt, dan krijg je rattengedrag. Dus je moet de hokken afbreken. Maar waarom hebben we die hokken? Omdat in 1806 in Amerika het schoolbord is uitgevonden.”
Dus richtte hij een nieuwe school op, Agora in Roermond, waarin de leeromgeving een complete metamorfose ondervond. De resultaten waren meteen zichtbaar. Zoals Drummen zegt:
“Wanneer je kinderen in een omgeving als de onze brengt, dan gaan ze heel ander gedrag vertonen.”
Oftewel: In het ontwerpen van scholen willen we een beweging maken van KLASLOKAAL-gerichte naar LEERBEHOEFTEN-gerichte schoolgebouwen.
Mensen zijn dol op leren. We gaan massaal naar musea, bezoeken tentoonstellingen, kijken documentaires, lezen boeken, speuren in de bibliotheek, werken in koffietentjes en melden ons vrijwillig aan voor allerlei workshops en cursussen. De enige plek waar we niet vrijwillig naartoe gaan om te leren, is het schoolgebouw…
Als je wilt weten hoe je een aantrekkelijke leeromgeving ontwerpt waar mensen graag willen zijn, dan wil je nagaan waar mensen in hun vrije tijd naartoe gaan om te leren. De bibliotheek, musea, koffietentjes. Je zou het “plekken uit het leven gegrepen” kunnen noemen.
We hebben aantrekkelijke ruimtes en materialen nodig die mensen in het echte leven ook gebruiken.
En om het meteen goed aan te pakken, hebben we ruimtes en materialen nodig die aansluiten op EEN HOLISTISCH CURRICULUM en een grote verscheidenheid in DIDACTIEK.
In het artikel over curriculumvernieuwing beschrijf ik een holistisch curriculum waarmee we leerlingen alles kunnen leren wat ze nodig hebben om een gelukkig, gezond leven te leiden. De vervolgvraag daarbij is welke ruimtes en materialen leerlingen dan nodig hebben om met zo’n holistisch curriculum aan de slag te gaan.
In feite is het ontwerpen van een leeromgeving een INVULOEFENING van de ruimtes en materialen die nodig zijn voor het uitvoeren van het gehanteerde curriculum.
Kortom, een volwaardige leeromgeving is een fysieke manifestatie van een holistisch curriculum en dynamische didactiek.
Je maakt een opsomming van wat we willen dat leerlingen leren. Vervolgens koppel je daaraan de ruimtes en materialen die ze ervoor nodig hebben.
Hoe pak je dat precies aan in de praktijk? Om die vraag te beantwoorden, nemen we een kijkje op Laterna Magica in Amsterdam.
Voorbeeld: Laterna Magica in Amsterdam
Laterna Magica is een bijzondere school in Amsterdam. Wat je meteen opvalt wanneer je door het schoolgebouw loopt, is hoe efficiënt en rijk de leeromgeving is ingericht. Een grote keuken, een kunstatelier, een prachtige blokhut met allerlei technische materialen om te klussen.
Ook valt op dat er in deze school geen klaslokalen zijn. Er wordt gewerkt in zogenaamde Units: dynamische leerruimtes waar leerlingen NIET vastzitten in een schoolbankje in een klaslokaal met leeftijdsgenoten, maar waar leerlingen van verschillende leeftijden keuzevrijheid hebben om hun eigen leerprocessen vorm te geven.
Uiteraard kunnen leerlingen ervoor kiezen zich af te zonderen in een stille ruimte om zich te focussen op een bepaalde taak, maar dat hoeft niet. Ze kunnen ook in een open ruimte gaan zitten om daar samen te werken met anderen, als ze dat prettiger vinden.
Een docent van de school vertelde mij:
“Wij werken niet met de gangbare lesmethodes, die een enorme kostenpost zijn. Het geld dat we daarop besparen, steken we in een rijke leeromgeving.”
Is Laterna Magica een voorbeeld van de perfecte leeromgeving? Nee. Naar eigen zeggen is de leeromgeving er onophoudelijk in ontwikkeling. Wel laten voorbeelden van alternatief onderwijs als Agora in Roermond en Laterna Magica in Amsterdam zien wat de mogelijkheden zijn bij een transformatie van een klaslokaal-gerichte leeromgeving naar een leerbehoeften-gerichte leeromgeving.
Leestip! Wil je meer leren over alternatief onderwijs? Check mijn artikel met 9 Alternatieven voor Regulier Onderwijs.
Tip 3: Het belang van DESIGN
Moderne schoolgebouwontwerpen kunnen sterk verschillen in uiterlijk. Van bescheiden plattelandsscholen met één hoofdgebouw tot uitgebreide openbare scholen die honderden leerlingen kunnen huisvesten.
Waar het schoolgebouw ook staat en hoeveel leerlingen er ook rondlopen, alle moderne schoolgebouwontwerpen moeten overeenkomsten vertonen in veilige structurele ontwerpen, niet-toxische en milieuvriendelijke materialen en functies die een comfortabelere, stimulerende sfeer bevorderen.
Design maakt een schoolgebouw tot een plek waar je graag wilt zijn.
Denk aan licht, ruimtelijkheid, vormen en kleur.
Een prachtig voorbeeld van een onderwijsvisie waarbij DESIGN een sleutelfactor speelt, is Regio Emilia.
Voorbeeld: Regio Emilia
Toen de Tweede Wereldoorlog ten einde kwam, wilden ouders in het Italiaanse stadje Regio Emilia de draad weer oppakken en een eigen schooltje beginnen, om zo bij te dragen aan de wederopbouw van het land en aan het voorkomen van een nieuwe oorlog.
Psycholoog, pedagoog en filosoof Loris Malaguzzi verbond zich in 1948 aan het initiatief van de ouders. In 1963 erkende het stadsbestuur van Reggio Emilia dit initiatief en nam het op in het beleid van de stad, waar sinds 1964 al zo’n 33 centra voor jonge kinderen zijn opgericht.
Twee van de belangrijkste speerpunten van Regio Emilia gaan over de fysieke leeromgeving:
- de ruimte: deze is licht, verbindt binnen en buiten en moet de kinderen uitdagen tot ontdekken, onderzoeken en experimenteren. Leerkrachten en leidsters worden bij de bouw en inrichting bijgestaan door architecten en pedagogen.
- het materiaal: dit moet kinderen inspireren om hun ontdekkingen en ideeën vorm te geven.
Ik sprak eens enkele collega’s van een schoolteam die samen op excursie waren geweest naar Regio Emilia. De docenten vertelden over het inspirerende gebruik van materialen…
In een atelier van de school zagen ze materialen uit de meest uiteenlopende sectoren uit het échte leven… oud ijzer, wieldoppen, rubber van een lopende band uit een fabriek…
Regelmatig kwam er een échte kunstenaar langs om de meest prachtige creaties te maken van de materialen die voor handen waren. Om zo de leerlingen te inspireren ook met de materialen aan de slag te gaan.
DESIGN is een sleutelfactor bij het ontwerpen van een leeromgeving in het onderwijs. Laten we aantrekkelijke schoolgebouwen ontwerpen waar je in je vrije tijd ook wil zijn!
Tip 4: Tools voor een ZELFVOORZIENENDE leeromgeving
Online cursussen, flexibele werkplekken, de toename van ouders die kiezen voor homeschooling en de opkomst van zelfstandige ondernemers zijn enkele voorbeelden van hoe de FLEXIBILITEIT en VRIJHEID toeneemt in onze werk- en leeromgeving.
We willen het idee loslaten dat regulier onderwijs inhoudt dat je altijd op een VASTE tijd in een VASTE klas op een VASTE plek moet zitten om tot waardevolle leerervaringen te komen.
Met het ontwerp van de leeromgeving willen we stimuleren dat leerlingen “ZELFVOORZIENEND” kunnen leren.
Daarmee bedoel ik dat de leeromgeving zo is vormgegeven dat leerlingen zich in principe zelfstandig kunnen redden om tot waardevolle leerervaringen te komen.
Een prachtig voorbeeld van een zelfvoorzienende leeromgeving is een plek waar we allemaal wel bekend mee zijn: Een kleuterklas!
Ironisch genoeg bevat een kleuterklas al jarenlang de elementen van een succesvolle leeromgeving:
Het mooie van een kleuterklas is dat leerlingen er een uitstekende balans krijgen tussen voldoende STRUCTUUR en tegelijkertijd een enorme LEERVRIJHEID.
In de kleuterklas heb je een KRING waar inspirerende groepsmomenten plaatsvinden. En er zijn allerlei HOEKEN met verschillende thema’s waar leerlingen zich eindeloos kunnen vermaken.
Ook maken veel kleuterklassen gebruik van een KEUZEBORD, waarop alle mogelijke hoeken en activiteiten te zien zijn waaruit leerlingen kunnen kiezen.
Aan het begin van de ochtend, of na een inspirerend kringmoment maken leerlingen slepen leerlingen hun naam naar een keuze op het keuzebord. De leerkracht heeft dan overzicht over waar leerlingen zitten of hebben gezeten, en de leerling heeft overzicht van de mogelijke activiteiten.
Een digitaal keuzebord is overigens ook waardevol bij een andere trend die ik in de toekomst zie gebeuren in het onderwijs.
Onder intensieve begeleiding van ouders en docenten, zie ik het gebeuren dat onderwijs in de toekomst zo “zelfvoorzienend” zal worden gemaakt dat parttime thuisonderwijs als OPTIONELE FACILITEIT wordt aangeboden en ondersteund vanuit het regulier onderwijs.
Dit houdt in dat een leerling, uiteraard in overleg met en onder begeleiding van de opvoeders en een coach, (parttime) thuis of op een andere plek dan het schoolgebouw kan leren.
Ik wil graag een voorbeeld met je delen van hoe thuisonderwijs eruit kan zien.
Voorbeeld: Hackschooling met Logan LaPlante
Laatst zag ik een Ted Talk van de 13-jarige Logan LaPlante. In zijn weg naar de volwassenheid wil Logan twee dingen: GELUKKIG en GEZOND zijn. En dit zo lang mogelijk blijven.
Echter hebben geluk en gezondheid volgens Logan en zijn opvoeders niet tot nauwelijks prioriteit in het huidige onderwijs. Daarom krijgt hij homeschooling. Of, “Hackschooling”, zoals Logan het noemt.
Hackschooling houdt in dat hij soms in een koffietentje achter zijn laptop leert. En als stagiair bij Bigtruck Brand in Truckee leert Logan bijvoorbeeld ontwerpen, naaien, en zakelijke vaardigheden.
Kijktip! Het verhaal van Logan over Hackschooling vind je in deze Ted Talk van Logan himself:
Met Hackschooling als voorbeeld wil ik niet zeggen dat we thuisonderwijs de standaard willen maken.
Onderwijs in een openbare, zelfvoorzienende leeromgeving is daarvoor veel te waardevol.
Bovendien is regulier onderwijs op school een enorm effectief middel voor het realiseren van een samenleving vol Autodidactische Levensexperts. Het zou zonde zijn als we onderwijs in deze reguliere en krachtige vorm laten varen…
Wat ik bedoel, is dat regulier onderwijs niet per definitie synoniem moet zijn met traditioneel leren in een schoolgebouw.
Waar het om gaat, is dat thuisonderwijs onder intensieve begeleiding van ouders en docenten mogelijk een OPTIONELE FACILITEIT wordt BINNEN regulier onderwijs. (Deze optie maakt het voor de huidige “thuisonderwijzers” bovendien aantrekkelijk om zich mogelijk toch weer bij regulier onderwijs aan te sluiten.)
Het zal waarschijnlijk steeds normaler worden ook op andere plekken (bijvoorbeeld thuis) te leren. Maar dat gaat niet zomaar…
Om tegemoet te komen aan de toenemende flexibiliteit in het onderwijs zijn bepaalde tools nodig vanuit de leeromgeving.
Denk bijvoorbeeld aan:
- Begeleiding van een COACH vanuit het onderwijs.
- Een digitale AGENDA (om thuis of ergens anders je schooldag te kunnen plannen).
- Online LEERMATERIAAL (zodat leerlingen op een willekeurige plek aan de slag kunnen met de leerstof).
- Online LESSEN (waarbij de docent bijvoorbeeld vanuit de klas lessen opneemt met een camera, zodat leerlingen ook thuis kunnen meekijken).
- Een WEBSITE met informatie, tips en tools voor thuisonderwijs (zodat opvoeders hun kinderen goed kunnen begeleiden, of leerlingen zichzelf kunnen begeleiden).
Deze faciliteiten maken het voor leerlingen, opvoeders en onderwijspersoneel mogelijk onderwijs vorm te geven met een toenemende flexibiliteit.
Tip 5: De leeromgeving NU transformeren in de praktijk
Een schoolgebouw is letterlijk in steen gezet en verander je niet zomaar. Toch kun je een hoop doen om de leeromgeving te transformeren. Neem Laterna Magica in Amsterdam die ik eerder in dit artikel als voorbeeld gaf. Deze school is voortdurend bezig met het verrijken van de leeromgeving. Ook pleit de school nadrukkelijk dat je je niet hoeft laten weerhouden door een verouderd schoolgebouw. Je hebt niet per se een nieuw schoolgebouw nodig om een rijke leeromgeving te creëren. Een gezonde dosis verbeeldingskracht en vindingrijkheid is voldoende.
Ik wil docenten en ander onderwijspersoneel onder de lezers uitdagen de leeromgeving een transformatie te geven.
Hier enkele praktische handreikingen voor het ontwerpen van een rijke leeromgeving:
- Ontwerp een leeromgeving met FLEXIBELE WERKPLEKKEN.
- Ontwerp verschillende HOEKEN met veel materialen, zodat leerlingen gedurende de schooldag steeds in een ander inspirerend decor kunnen leren.
- Gebruik een (digitaal) KEUZEBORD om leerlingen hun activiteiten (of de hoek waarin ze willen leren) zelfstandig te laten plannen.
- Richt de leeromgeving in op basis van EEN HOLISTISCH CURRICULUM. In de leeromgeving zijn dus materialen beschikbaar om met alle belangrijke kennis en vaardigheden aan de slag te gaan.
- Stel jezelf op als COACH, die niet voortdurend voor het schoolbord lesjes staat te onderwijzen, maar zijn of haar rol als docent voortdurend aanpast op de leerbehoeften van de leerlingen.
En dat waren ze. De 5 Tips voor een Rijke Leeromgeving.
Ik hoop dat ik je heb kunnen inspireren de leeromgeving een succesvolle metamorfose te geven in de praktijk.
Hoe fantastisch zou het zijn als we alle leerlingen en scholieren in het onderwijs een rijke leeromgeving kunnen bieden waarin ze de middelen tot hun beschikking hebben om een Autodidactische Levensexpert te worden!
Geen tijd te verliezen, tijd om die schoolgebouwen eens een goede opknapbeurt te geven. 😉
Uiteindelijk willen we niet alleen de leeromgeving verbeteren, maar onderwijs als geheel een transformatie geven. Wil je meer leren over het succesvol transformeren van onderwijs?
Download gratis Het Onderwijs Transformatie Pakket:
Check gerelateerde artikelen
